Орталық Азиядағы ең үлкен және жер көлемі бойынша әлемде тоғызыншы орында тұрған Қазақстан экономикасы қарқынды дамып келе жатқан және Еуропа мен Азия арасындағы транзиттік хаб ретіндегі стратегиялық жағдайға ие. Оның кедендік тариф жүйесі оның сауда саясатының маңызды құрамдас бөлігі болып табылады, оған Ресей, Беларусь, Армения және Қырғызстан кіретін аймақтық экономикалық блок – Еуразиялық экономикалық одаққа (ЕАЭО) мүше болуы әсер етеді. ЕАЭО мүшесі ретінде Қазақстан барлық мүше мемлекеттер үшін тариф мөлшерлемелерін стандарттайтын және одақ аясындағы сауданы жеңілдететін Бірыңғай кедендік тарифті (БКТ) ұстанады.
Қазақстанның тариф жүйесі отандық өндірістерді қорғауға, шетелдік инвестицияларды ынталандыруға және экономиканы әртараптандыруға жәрдемдесуге арналған. Елдің кедендік баж салығы шикізат пен ауылшаруашылық тауарларынан бастап, сәнді заттар мен тұрмыстық электроникаға дейін кең ауқымды өнімдерге қатысты.
Қазақстанның кедендік тариф жүйесі
Қазақстанның кедендік тариф жүйесі Еуразиялық экономикалық одақтың (ЕАЭО) Бірыңғай кедендік тарифіне (БКТ) негізделген. Бұл жүйе ЕАЭО аясында тауарлардың еркін қозғалысына ықпал ете отырып, мүше мемлекеттер мен сыртқы елдер арасындағы сауданы реттеуге арналған. Кедендік баждар тауардың, тасымалдаудың және сақтандырудың құнын қамтитын кедендік құнға пайызбен салынады. Сонымен қатар, импортталатын тауарларға қосылған құн салығы (ҚҚС) және кейбір жағдайларда акциздер салынады.
Кедендік тарифтік категориялар
Қазақстан тауарларды олардың сипаты мен қолданылуына қарай жіктейтін тарифтік классификацияның Үйлестірілген жүйесін (ҮТЖ) ұстанады. Бұл тауарлар бірнеше санатқа бөлінеді, олардың әрқайсысының өзіндік тарифтік құрылымы бар. Төменде негізгі санаттар мен тиісті міндеттер көрсетілген:
1-санат: Ауыл шаруашылығы өнімдері
Қазақстанда ауыл шаруашылығы өнімдеріне бірқатар тарифтер қолданылады. Елде күшті ауылшаруашылық базасы бар, бірақ әлі күнге дейін көптеген азық-түлік тауарлары үшін импортқа сүйенеді, әсіресе елде кеңінен өндірілмейтін өнімдер жағдайында.
- Бидай: Қазақстанның ауыл шаруашылығының негізгі өнімі болып табылатын бидай әдетте 0% тарифті тартады, бұл елдің оны мол өндіру мүмкіндігін көрсетеді. Алайда, егер ішкі нарыққа төмен бағадағы импорттың ағыны әсер етсе, импорттық бидайға кейбір кепілдіктер қолданылуы мүмкін.
- Күріш: Импортталған күріш, әсіресе Азиядан, 10% тарифке жатады. Бұл халықтың сұранысын толық қанағаттандыруға жеткілікті көлемде болмаса да, Қазақстанның отандық күріш өндірісін көрсетеді.
- Көкөністер мен жемістер: қызанақ, қияр және цитрус жемістері сияқты импорттық көкөністер мен жемістерге маусымға және көрші елдермен жасалған сауда келісімдеріне байланысты әдетте 5%-дан 15%-ға дейінгі тарифтер қойылады.
- Ет: Ет өнімдері, соның ішінде сиыр және құс еті халал ет және Бразилия мен Аргентина сияқты екіжақты сауда келісімдеріне байланысты төмендетілген тарифтерді пайдаланатын кейбір елдерге арналған арнайы ережелермен 15%-дан 20%-ға дейінгі тарифтерге бағынады.
2-санат: Өнеркәсіптік тауарлар
Қазақстанның өнеркәсіптік базасы энергия өндіру мен тау-кен өнеркәсібінен бастап өңдеу өнеркәсібі мен құрылысқа дейінгі сан алуан секторларды қамтиды. Өнеркәсіптік тауарлар, атап айтқанда, машина жасау, электроника және химия, ел импортының айтарлықтай бөлігін құрайды.
- Машиналар мен жабдықтар: Тау-кен өнеркәсібінде, құрылыста және энергетикада қолданылатын машиналар, өнеркәсіптік құралдар мен жабдықтарға әдетте техника түріне және жеткізуші елімен жасалған келісімге байланысты 0%-дан 10%-ға дейінгі тарифтер қойылады.
- Электр жабдықтары және электроника: Ұялы телефондар, ноутбуктер және теледидарлар сияқты импорттық тұрмыстық электроника әдетте 10% тарифтерге тап болады. Дегенмен, көптеген электроника ЕАЭО келісімдері бойынша жеңілдіктерге немесе жеңілдіктерге ұшырайды.
- Автокөліктер: Көлік құралдарына импорттық баж салығы көлік түріне байланысты өзгереді. Жеңіл автокөліктерге 15% тариф қойылады, ал жүк көліктері мен автобустарды қоса алғанда, үлкен көліктерге 10%-дан 20%-ға дейінгі тарифтер салынуы мүмкін. Дегенмен, ЕАЭО шеңберінде автомобильдердің кейбір импорты жергілікті құрастыру немесе өндіру туралы келісімдер негізінде төмендетілген баж салығын алуы мүмкін.
- Химиялық өнімдер: Тыңайтқыштарды, пестицидтерді және өнеркәсіптік химикаттарды қоса алғанда, химиялық өнімдерге әдетте өнімге және Қазақстанның өнеркәсіп салаларында пайдалану мақсатына байланысты 5%-дан 12%-ға дейінгі тарифтер қолданылады.
3-санат: Тоқыма және киім
Тоқыма және тігін өнеркәсібі Қазақстанның импорттық экономикасының маңызды саласы болып табылады, көптеген тауарлар Қытайдан, Түркиядан және Еуропадан импортталады. Елде шектеулі отандық тоқыма өнеркәсібі бар, бұл дайын өнімді айтарлықтай импорттауды қажет етеді.
- Киім және киім: Киім мен аяқ киімді қоса алғанда, импорттық киімдерге әдетте 10%-дан 20%-ға дейінгі тарифтер қойылады. Жоғары тарифтер көбінесе сәнді немесе жоғары деңгейлі дизайнерлік заттарға қолданылады, ал қарапайым киімдерге төмен мөлшерлемелер қолданылады.
- Тоқыма маталары: Тоқыма және маталар импортына мата түріне және Қазақстан мен шыққан ел арасындағы келісімге байланысты 5%-дан 15%-ға дейінгі тарифтер қолданылады.
- Аяқ киім: Қазақстанға әкелінетін аяқ киім мен аяқ киімнің басқа түрлеріне материал мен өндіріс процесіне байланысты 10%-дан 15%-ға дейінгі тарифтер қолданылады.
4-санат: Люкс тауарлары және маңызды емес өнімдер
Отандық өндірісі шектелген сәнді тауарлар мен маңызды емес өнімдер салыстырмалы түрде жоғары тарифтік мөлшерлемелерге тап болады. Бұл тауарларға зергерлік бұйымдар, бейнелеу өнері және кейбір жоғары сапалы тұтыну тауарлары сияқты заттар кіреді.
- Зергерлік бұйымдар мен сағаттар: Импорттық зергерлік бұйымдар мен сағаттар, әсіресе асыл металдардан немесе тастан жасалған бұйымдарға әдетте 10%-дан 20%-ға дейінгі тарифтер қойылады. Кейбір сәнді заттарға қосымша импорттық салықтар немесе алымдар салынуы мүмкін.
- Косметика: Импорттық косметикалық өнімдер, соның ішінде тері күтімі мен макияж, әдетте бренд пен өнім түріне байланысты 10%-дан 15%-ға дейінгі тарифтерге тап болады.
- Алкогольдік сусындар: Алкоголь импорты, әсіресе Еуропа елдерінен, акциздік салықтармен де, импорттық баждармен де кездеседі. Шарап пен спирт сияқты алкогольдік сусындарға тарифтік мөлшерлеме алкогольдің құрамына және шығарылған елге байланысты 10%-дан 20%-ға дейін ауытқиды.
Кейбір елдер үшін арнайы импорттық баждар
Қазақстанның Еуразиялық экономикалық одаққа (ЕАЭО) қатысуы оның одақ аясында шығарылатын тауарларға жеңілдікті тарифтік мөлшерлемелерді белгілегенін білдіреді. ЕАЭО ортақ тарифі мүше мемлекеттердің (Ресей, Беларусь, Армения, Қырғызстан және Қазақстан) арасындағы саудаға қолданылады, ал ЕАЭО-дан тыс жерлерден әкелінетін тауарларға олардың шығу тегіне байланысты әртүрлі тарифтер қойылуы мүмкін.
Еркін сауда келісімдері (FTAs)
Қазақстан кейбір өнімдерге тарифтерді төмендететін немесе алып тастайтын түрлі еркін сауда келісімдеріне қол қойды. Мысалы, Қазақстан Армения, Беларусь, Қырғызстан және Ресей кіретін Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығымен (ТМД) еркін сауда туралы келісімге қол қойды. Бұл келісімге сәйкес, осы елдерден әкелінетін тауарлар Қазақстанға жеңілдетілген немесе нөлдік баж салығымен, әсіресе азық-түлік, машина жасау және тұтыну тауарлары сияқты салаларда кіре алады.
- Қазақстан-Қытай сауда қатынастары: Қытай ілгерілететін кеңірек «Белдеу, бір жол» бастамасының (BRI) бөлігі ретінде Қазақстан Қытайдан импортталатын кейбір тауарларға, әсіресе тұрмыстық электроника, тоқыма және машина жасау санаттарына төмендетілген тарифтерді пайдаланады. Тарифтерді төмендету Шанхай ынтымақтастық ұйымы (ШЫҰ) аясындағы екі елдің экономикалық ынтымақтастығының бір бөлігі болып табылады.
- ЕО-Қазақстан саудасы: Қазақстан ЕО-ға мүше мемлекет болмаса да, ЕАЭО мүшелігі арқылы белгілі бір тарифтік жеңілдіктерге ие. ЕАЭО-ның Еуропалық Одақпен өнеркәсіп өнімдері, химиялық заттар, ауылшаруашылық өнімдері сияқты кейбір тауарларға жеңілдікті тарифтерді енгізуге мүмкіндік беретін келісімдері бар.
Демпингке қарсы шаралар
ЕАЭО-ның басқа мүшелері сияқты Қазақстанның да әділетсіз төмен бағамен импортталатын өнімдерге демпингке қарсы баж салығын салу мүмкіндігі бар. Бұл баждар жергілікті өнеркәсіптерді шетелдік өндірушілердің құлдырауынан қорғауға арналған.
- Болат: Қазақстан Қытайдан және мемлекеттік субсидиялар бағаны жасанды түрде төмендетуге әкелетін басқа да елдердің кейбір болат өнімдеріне демпингке қарсы шаралар енгізді. ЕАЭО-ға кірмейтін елдерден болат импорты әділ нарықтық құннан төмен сатылды деп есептелсе, қосымша баж салығына ұшырауы мүмкін.
- Ауыл шаруашылығы өнімдері: Шетелдік өндірушілер өнімдерге нарықтық құннан төмен баға белгілейтіні анықталған кезде, Қазақстан бидай және кейбір ет өнімдері сияқты ауыл шаруашылығы импортына демпингке қарсы шараларды да қолданды.
Акциздер және басқа да алымдар
Импорттық баж салығынан басқа, Қазақстан кейбір тауарларға, әсіресе сәнді немесе маңызды емес тауарларға, сондай-ақ қоршаған ортаға немесе денсаулыққа әсері жоғары тауарларға акциздерді салады.
- Темекі және алкоголь: Импортталған темекі өнімдері мен алкогольге кедендік баж салығынан басқа айтарлықтай акциздік салықтар салынады. Акциз ставкасы өнім түріне және оның құрамындағы алкоголь немесе никотинге байланысты өзгереді. Мысалы, темекіге тауар құнының 100% дейін акциз салынуы мүмкін, ал алкогольдік ішімдіктерге алкоголь көлемі мен пайызына байланысты акциз салынуы мүмкін.
- Отын: Мұнай өнімдері мен жанармай импорты да акциздерге жатады, дегенмен олар әдетте импортқа қарағанда жергілікті өндірілетін отын үшін жоғары.
Қазақстан туралы ел деректері
- Ресми атауы: Қазақстан Республикасы (Қазақстан Республикасы)
- Астанасы: Нұр-Сұлтан (бұрынғы Астана)
- Ең үлкен үш қала:
- Алматы (ең ірі қала және қаржы орталығы)
- Шымкент
- Қарағанды
- Жан басына шаққандағы кіріс: шамамен $10 000 (2023 жылғы бағалау)
- Халқы: шамамен 19 миллион (2023 жылғы бағалау)
- Ресми тілі: қазақ тілі (мемлекеттік тіл), орыс тілі (мемлекеттік және бизнес саласында)
- Валюта: Қазақстан теңгесі (KZT)
- Орналасқан жері: Қазақстан Орталық Азияда орналасқан, солтүстігінде Ресеймен, шығысында Қытаймен, оңтүстігінде Қырғызстан, Өзбекстан және Түркіменстанмен, батысында Каспий теңізімен шектеседі.
Қазақстан географиясы
Қазақстан теңізге шыға алмайтын, кең далалары, шөлдері, тау жоталары бар мемлекет. Оның жер бедері оңтүстік-шығысындағы Тянь-Шань тау жотасын қоса алғанда, жазық жазықтар мен биік таулы аймақтардың араласуымен сипатталады.
- Топографиясы: Қазақстан жерінің едәуір бөлігін далалар мен шөлдер құрайтын әлемдегі теңізге шыға алмайтын ең үлкен мемлекет. Қазақстанның ең биік нүктесі – Қырғызстанмен шекарада орналасқан Хан Тәңірі тауы (7010 метр).
- Климаты: Қазақстанда жазы ыстық және қысы суық континенттік климат байқалады. Шығыс аймақтарда экстремалды температура байқалады, ал Каспий теңізіне жақын батыс аймақтарда қоңыржай.
Қазақстанның экономикасы
Қазақстанның мұнай мен газ экспортына, тау-кен өнеркәсібіне және ауыл шаруашылығына қатты тәуелді экономикасы ресурстарға бай. Ел табиғи ресурстарға тәуелділікті азайту және өндіріс пен қызмет көрсету сияқты секторларды ілгерілету үшін экономикасын әртараптандыруда.
- Табиғи ресурстар: Қазақстан уран өндіру бойынша әлемдегі жетекші елдердің бірі болып табылады, сонымен қатар оның мұнай, табиғи газ, көмір және металдардың айтарлықтай кен орындары бар.
- Ауыл шаруашылығы: Ауыл шаруашылығы маңызды сала болып табылады, Қазақстан бидай, арпа және мал шаруашылығының негізгі экспорттаушысы болып табылады.
- Өңдеу өнеркәсібі: Қазақстан экспортқа арналған машиналарды, химиялық заттарды және ауылшаруашылық өнімдерін өндіруге баса назар аудара отырып, өзінің өңдеу секторын дамытуға инвестиция салуда.
Негізгі салалар
- Мұнай және газ: Мұнай мен табиғи газ Қазақстанның ең маңызды экспорты болып табылады. Бұл ел Теңіз және Қашаған мұнай кен орындарында қомақты қорлары бар Орталық Азиядағы ірі мұнай өндірушілердің бірі болып табылады.
- Тау-кен өнеркәсібі: Қазақстанның көмір, мыс, алтын және уран сияқты пайдалы қазбалардың мол ресурстары бар, бұл тау-кен өндірісін оның экономикасының негізгі бөлігіне айналдырады.
- Ауыл шаруашылығы: Қазақстан бидай өндірісіне қатты көңіл бөлетін негізгі ауыл шаруашылығы тауар өндірушілері болып табылады. Сондай-ақ мал, оның ішінде ірі қара мен қой, сүт өнімдерін өндіреді.
- Өңдеу өнеркәсібі: Үкімет болат өндіру, автомобиль жасау және электроника сияқты салалардағы өсіммен өңдеу секторын кеңейту үшін жұмыс істеуде.
